“Lòng se điếu” – một loại lòng non của heo được xoắn lại – đang trở thành món đặc sản gây sốt, khiến nhiều cơ sở kinh doanh quảng cáo có nguồn hàng dồi dào. Điều này dấy lên lo ngại về việc thực phẩm không rõ nguồn gốc, hàng giả trà trộn, tiềm ẩn rủi ro cho sức khỏe người tiêu dùng.

Theo pháp luật Việt Nam hiện hành, các hành vi kinh doanh thực phẩm không rõ nguồn gốc xuất xứ, sử dụng nguyên liệu giả, kém chất lượng hoặc gây nguy hại trong chế biến, và quảng cáo gian dối về sản phẩm đều bị nghiêm cấm và sẽ chịu chế tài nghiêm khắc. Dưới đây là tổng quan các quy định và khung hình phạt (cả xử phạt hành chính lẫn truy cứu hình sự) đối với từng hành vi, kèm theo ví dụ thực tiễn.

1. Buôn bán, tàng trữ, vận chuyển thực phẩm không rõ nguồn gốc xuất xứ

Luật An toàn thực phẩm 2010 đã liệt kê “thực phẩm không rõ nguồn gốc, xuất xứ” vào danh sách các hành vi bị nghiêm cấm trong sản xuất, kinh doanh. Nói cách khác, việc mua bán, lưu trữ hay vận chuyển để kinh doanh thực phẩm mà không chứng minh được nguồn gốc (không có hóa đơn, chứng từ hợp lệ) là hành vi vi phạm pháp luật về an toàn thực phẩm.

Ví dụ, cơ quan quản lý thị trường TP.HCM trong năm 2024 đã kiểm tra và tạm giữ hơn 500 kg nội tạng heo đông lạnh không rõ xuất xứ (không nhãn mác, không hóa đơn chứng từ) tại một kho lạnh kinh doanh thực phẩm. Toàn bộ số hàng vi phạm này bị tịch thu để xử lý theo quy định, nhằm ngăn chặn nguy cơ thực phẩm bẩn lưu thông trên thị trường.

Chế tài hành chính: Hành vi kinh doanh thực phẩm không rõ nguồn gốc sẽ bị phạt tiền tùy theo mức độ vi phạm. Cụ thể, Nghị định 115/2018/NĐ-CP (về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực an toàn thực phẩm) quy định phạt tiền từ 1 đến 2 lần giá trị sản phẩm vi phạm đối với tổ chức dùng nguyên liệu không rõ nguồn gốc xuất xứ để sản xuất, chế biến, cung cấp thực phẩm (đối với cá nhân vi phạm, mức phạt bằng 1/2 tổ chức).

Ngoài ra, còn áp dụng biện pháp buộc tiêu hủy nguyên liệu, thực phẩm vi phạm để ngăn chặn nguy cơ tái sử dụng. Trường hợp vi phạm với giá trị hàng hóa lớn, hành vi này còn có thể bị xử phạt theo Nghị định 98/2020/NĐ-CP (về xử phạt trong hoạt động thương mại): ví dụ, kinh doanh thịt nhập lậu không rõ nguồn gốc trị giá 150 triệu đồng có mức phạt 160 – 200 triệu đồng theo quy định.

Trách nhiệm hình sự:

Bản thân việc buôn bán thực phẩm không rõ nguồn gốc (nếu chỉ dừng ở vi phạm hành chính, chưa gây hậu quả nghiêm trọng) thường chưa cấu thành tội hình sự. Người vi phạm lần đầu sẽ bị xử phạt hành chính như trên. Tuy nhiên, nếu cố tình kinh doanh thực phẩm “bẩn” biết rõ có hại cho sức khỏe hoặc tái phạm nhiều lần, thì có thể bị truy cứu hình sự về tội vi phạm quy định về an toàn thực phẩm (Điều 317 Bộ luật Hình sự 2015) hoặc các tội danh liên quan khác. Chẳng hạn, nếu việc kinh doanh thực phẩm không rõ nguồn gốc dẫn đến hậu quả ngộ độc, tổn hại sức khỏe nghiêm trọng cho người tiêu dùng, người bán có thể bị truy cứu theo Điều 317 – với khung hình phạt phạt tiền 50 – 200 triệu đồng hoặc phạt tù 1 – 5 năm; trường hợp gây hậu quả nghiêm trọng hơn (làm chết người hoặc ảnh hưởng sức khỏe nhiều người), mức phạt tù có thể tăng lên đến 20 năm. Ngoài ra, nếu người bán biết rõ thực phẩm là giả, kém chất lượng mà vẫn bán nhằm trục lợi (xem phần 2 và 3 dưới đây), thì có thể bị xử lý về tội sản xuất, buôn bán hàng giả là thực phẩm theo Điều 193 BLHS, với hình phạt rất nghiêm khắc (bao gồm cả tù giam, trình bày cụ thể ở phần sau).

2. Sử dụng nguyên liệu giả, kém chất lượng hoặc gây nguy hại để chế biến món ăn

Luật An toàn thực phẩm nghiêm cấm mọi hành vi sử dụng nguyên liệu không bảo đảm an toàn trong chế biến thực phẩm. Cụ thể, Điều 5 Luật ATTP 2010 cấm: dùng nguyên liệu đã quá hạn sử dụng, không rõ nguồn gốc hoặc không bảo đảm an toàn để sản xuất, chế biến thực phẩm; dùng phụ gia, hóa chất không rõ nguồn gốc hoặc hóa chất bị cấm trong kinh doanh thực phẩm. Đồng thời, việc chế biến thực phẩm từ động vật chết do bệnh, không rõ nguyên nhân cũng bị cấm tuyệt đối. Như vậy, hành vi sử dụng nguyên liệu “bẩn” (hư hỏng, nhiễm độc) hoặc nguyên liệu giả (giả mạo thành phần/chất lượng) để phục vụ thực khách là vi phạm pháp luật và sẽ bị xử lý nghiêm.

Chế tài hành chính: Theo Nghị định 115/2018/NĐ-CP, mức phạt hành chính được quy định tăng nặng tùy tính chất của nguyên liệu vi phạm:

• Nguyên liệu không rõ nguồn gốc: Phạt tiền từ 1 đến 2 lần giá trị sản phẩm vi phạm (đối với tổ chức) khi sử dụng nguyên liệu không rõ xuất xứ để chế biến, kinh doanh thực phẩm. (Ví dụ: một nhà hàng dùng “lòng se điếu” không có giấy tờ nguồn gốc để chế biến món ăn sẽ bị phạt dựa trên giá trị lô nguyên liệu vi phạm).
  
• Phụ gia, chất hỗ trợ không rõ nguồn gốc: Phạt tiền từ 30 – 40 triệu đồng nếu cơ sở sử dụng phụ gia thực phẩm, chất hỗ trợ chế biến không rõ nguồn gốc xuất xứ. Trường hợp sử dụng phụ gia hoặc hóa chất bị cấm hoặc ngoài danh mục cho phép, mức phạt lên đến 40 – 50 triệu đồng (nếu trị giá sản phẩm vi phạm dưới 10 triệu), và 80 – 100 triệu đồng nếu trị giá từ 10 triệu đồng trở lên nhưng chưa đến mức truy cứu hình sự. Ngoài ra, mọi nguyên liệu, phụ gia “bẩn” đều bị buộc tiêu hủy sau khi phát hiện.
  
• Nguyên liệu gây nguy hại nghiêm trọng: Nghị định 115 cũng đặc biệt tăng nặng với hành vi dùng động vật chết do bệnh, dịch bệnh để làm thực phẩm. Mức phạt là 40 – 50 triệu đồng nếu giá trị lô hàng vi phạm dưới 10 triệu, và lên đến 80 – 100 triệu đồng nếu trên 10 triệu đồng (trong trường hợp chưa đủ cấu thành tội phạm). Cơ sở vi phạm còn có thể bị đình chỉ hoạt động sản xuất, chế biến thực phẩm đến 3 tháng và tước giấy phép ATTP có thời hạn, tùy mức độ vi phạm.
  

Trách nhiệm hình sự: Nếu hành vi sử dụng nguyên liệu giả hoặc nguy hại gây hậu quả cho sức khỏe cộng đồng hoặc được thực hiện có chủ đích trục lợi lớn, pháp luật hình sự sẽ được áp dụng. Có hai tội danh chính có thể xét đến:

• Tội vi phạm quy định về an toàn thực phẩm (Điều 317 BLHS 2015): Điều luật này xử lý những hành vi như sử dụng chất cấm, hóa chất độc hại trong chế biến, hoặc bán thực phẩm mà biết rõ không an toàn. Chỉ cần thực hiện hành vi sử dụng chất cấm trong chế biến thực phẩm là đã có thể bị truy cứu hình sự, không cần chờ hậu quả xảy ra. Khung hình phạt cơ bản là phạt tiền 50 – 200 triệu đồng hoặc phạt tù 1 – 5 năm. Nếu gây hậu quả nghiêm trọng: làm tổn hại sức khỏe nhiều người hoặc làm chết người, mức phạt tù tăng lên 3 – 7 năm; làm chết 2 người: 7 – 15 năm; làm chết 3 người trở lên: lên đến 20 năm tù. Đây là chế tài rất nghiêm khắc nhằm răn đe nạn thực phẩm “bẩn”. (Lưu ý: trường hợp vi phạm chưa đến mức truy cứu hình sự theo Điều 317 thì vẫn bị xử phạt hành chính nặng theo NĐ 115 như nêu trên).
  
• Tội sản xuất, buôn bán hàng giả là lương thực, thực phẩm (Điều 193 BLHS 2015): Hành vi sử dụng nguyên liệu giả mạo (đánh tráo nguyên liệu kém chất lượng, không phải thực phẩm thật) để chế biến món ăn bán cho khách có thể bị coi là sản xuất, kinh doanh hàng giả trong lĩnh vực thực phẩm. Điều 193 BLHS áp dụng ngay cả khi chưa gây hậu quả về sức khỏe, bởi hành vi làm hàng giả thực phẩm tự nó bị coi là nguy hiểm cho công chúng. Khung hình phạt thấp nhất của tội này là 2 – 5 năm tù. Nếu phạm tội với quy mô lớn hoặc gây hậu quả nghiêm trọng, hình phạt tăng lên 5 – 10 năm, 10 – 15 năm, và cao nhất có thể tới 15 – 20 năm tù hoặc tù chung thân trong trường hợp đặc biệt nghiêm trọng. Ngoài ra, người phạm tội còn có thể bị phạt tiền bổ sung từ 20 – 100 triệu đồng và cấm hành nghề liên quan đến thực phẩm trong một thời gian nhất định.
  

Nói cách khác, cố ý bán “lòng se điếu” giả (dùng nguyên liệu không phải lòng se điếu thật, có thể tẩm hóa chất để tạo hình) không còn là mánh khóe đơn thuần mà là hành vi phạm tội nghiêm trọng. Trên thực tế, luật sư đã nhận định rằng nếu người bán biết rõ “lòng se điếu” mình bán là hàng giả, kém chất lượng có nguy cơ hại sức khỏe nhưng vẫn cung cấp cho khách, thì hoàn toàn có thể bị truy cứu hình sự về tội sản xuất, buôn bán hàng giả là thực phẩm. Trong vụ việc đang được dư luận quan tâm gần đây, cơ quan chức năng nghi vấn một số cơ sở đã dùng hóa chất “phù phép” lòng heo thường thành lòng se điếu. Nếu kết luận đúng như vậy, chủ cơ sở vi phạm có thể đối mặt mức án ít nhất 2 – 5 năm tù, và tùy mức độ gây hại (nếu làm nhiều người ngộ độc hoặc thu lợi bất chính lớn) thì án tù có thể lên đến 15 năm, 20 năm hoặc chung thân.

3. Quảng cáo gian dối hoặc gây hiểu lầm về bản chất sản phẩm

Pháp luật Việt Nam cũng nghiêm cấm các hành vi quảng cáo sai sự thật đối với thực phẩm. Khoản 11 Điều 5 Luật An toàn thực phẩm 2010 cấm “Quảng cáo thực phẩm sai sự thật, gây nhầm lẫn đối với người tiêu dùng”. Đồng thời, Luật Quảng cáo 2012 liệt kê các hành vi quảng cáo bị cấm, bao gồm việc quảng cáo không đúng về chất lượng, công dụng, số lượng, xuất xứ của sản phẩm. Vì vậy, nếu một cơ sở quảng cáo “lòng se điếu thật 100%” nhưng thực tế phục vụ hàng nhái, hoặc thổi phồng chất lượng (như quảng cáo bộ lòng dài 40 m trong khi chỉ ~25 m), thì đã vi phạm pháp luật về quảng cáo và bảo vệ người tiêu dùng.

Chế tài hành chính: Hành vi quảng cáo gian dối về thực phẩm sẽ bị xử phạt theo Nghị định 38/2021/NĐ-CP (về xử phạt vi phạm trong lĩnh vực văn hóa, quảng cáo). Mức phạt cụ thể tùy tính chất vi phạm và chủ thể vi phạm: đối với cá nhân, phạt tiền từ 60 – 80 triệu đồng; đối với tổ chức (pháp nhân, doanh nghiệp) vi phạm, phạt 120 – 160 triệu đồng. Đây là mức phạt áp dụng cho hành vi quảng cáo không đúng về chất lượng, số lượng của sản phẩm thực phẩm. Cùng với phạt tiền, cơ quan chức năng thường buộc đơn vị vi phạm phải gỡ bỏ nội dung quảng cáo sai sự thật và cải chính thông tin một cách công khai. Chẳng hạn, trong vụ việc quán “Lòng Chát” ở Hà Nội quảng cáo bộ lòng se điếu dài 40 m trên mạng xã hội, sau khi bị kiểm tra, chủ quán đã thừa nhận “nói hơi quá” và gỡ bỏ nội dung sai lệch, đồng thời đối diện mức phạt khoảng 60 – 80 triệu đồng vì vi phạm quy định quảng cáo.

Trách nhiệm hình sự: Pháp luật hình sự có chế tài đối với hành vi quảng cáo gian dối nếu tính chất, mức độ nghiêm trọng tăng cao. Cụ thể, Điều 197 BLHS 2015 (sửa đổi 2017) quy định về tội quảng cáo gian dối: người nào đã bị xử phạt hành chính hoặc đã bị kết án về hành vi quảng cáo sai sự thật mà còn tái phạm thì sẽ bị truy cứu hình sự. Khung hình phạt của tội này là cải tạo không giam giữ đến 3 năm hoặc phạt tù đến 3 năm. Như vậy, nếu một cá nhân/cơ sở cố tình vi phạm quảng cáo nhiều lần, không chấp hành khắc phục sau xử phạt hành chính, thì có thể bị xử lý hình sự. (Ngoài ra, trong quá trình bán hàng, nếu trực tiếp dùng thủ đoạn gian dối để lừa dối khách hàng – ví dụ cố ý đánh tráo hàng giả nhưng nói là hàng thật – thì còn có thể xem xét tội “Lừa dối khách hàng” theo Điều 198 BLHS, với khung hình phạt tối đa 5 năm tù trong trường hợp gây thiệt hại lớn).

Ví dụ thực tiễn: Vụ việc “lòng se điếu 40 m” nói trên là minh họa điển hình cho chế tài về quảng cáo sai sự thật. Luật Quảng cáo 2012 đã cấm hành vi quảng cáo gian dối về số lượng, chất lượng sản phẩm, do đó việc thổi phồng độ dài “độc nhất vô nhị” của món lòng nhằm thu hút khách bị coi là vi phạm. Theo khoản 5 Điều 34 Nghị định 38/2021/NĐ-CP, chủ quán có thể bị phạt đến 80 triệu đồng và buộc gỡ bỏ, cải chính thông tin sai. Thực tế, đoàn kiểm tra liên ngành đã lập biên bản vi phạm và TikToker “Thế Lòng Se Điếu” (chủ quán) đã phải công khai xin lỗi người tiêu dùng vì thông tin quảng cáo sai lệch. Trường hợp sau này nếu vẫn tái diễn vi phạm tương tự, cá nhân này có thể bị truy cứu hình sự về tội quảng cáo gian dối với mức phạt tù có thể tới 3 năm như đã nêu trên.

Kết luận:

Tóm lại, pháp luật Việt Nam hiện hành có đầy đủ cơ sở để xử lý nghiêm khắc các hành vi kinh doanh thực phẩm không rõ nguồn gốc, sử dụng nguyên liệu “bẩn” hoặc giả mạo, và quảng cáo sai sự thật. Các văn bản pháp luật tiêu biểu điều chỉnh lĩnh vực này gồm có Luật An toàn thực phẩm 2010 (các điều cấm trong hoạt động ATTP), Nghị định 115/2018/NĐ-CP (xử phạt hành chính về ATTP, phạt tiền đến 100 triệu đồng và đình chỉ kinh doanh tùy vi phạm), Nghị định 38/2021/NĐ-CP (xử phạt hành chính về quảng cáo, phạt tiền đến 160 triệu đồng), cùng Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi 2017) với các tội danh như Điều 317 về vi phạm quy định ATTP (tù đến 20 năm), Điều 193 về sản xuất, buôn bán hàng giả thực phẩm (tù khởi điểm 2-5 năm, tối đa tù chung thân) và Điều 197 về quảng cáo gian dối (tù đến 3 năm). Trong thực tiễn, các cơ quan chức năng đang tăng cường kiểm tra, xử lý các vụ vi phạm liên quan đến “đặc sản” lòng se điếu, qua đó răn đe những ai có ý định kinh doanh thực phẩm bẩn hoặc lừa dối khách hàng. Người tiêu dùng cũng được khuyến cáo nên cảnh giác với những món ăn “trào lưu” có nguồn gốc không rõ ràng và quảng cáo thổi phồng, để tự bảo vệ sức khỏe của chính mình.

Nguồn tài liệu tham khảo: Luật An toàn thực phẩm 2010; Nghị định 115/2018/NĐ-CP; Nghị định 98/2020/NĐ-CP; Nghị định 38/2021/NĐ-CP; Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi 2017); Luật Quảng cáo 2012; Báo Thanh Niên, Người Lao Động, VnExpress, etc. (trích dẫn chi tiết trong nội dung trên).